Dit voorjaar was het thema van de Landelijke Onderwijsdag voor Laboratoriumtechniek ‘Didactiek van de toekomst’. Ik mocht op deze onderwijsdag een workshop verzorgen over mijn ervaringen met corona-onderwijs. Tijdens de pandemie gaf ik minder traditionele lessen met schoolbord en leerboek, maar compenseerde de onderwijstijd met meer innovatieve, online lesvormen.
Is deze gemengde vorm van onderwijs – blended learning – de didactiek van de toekomst? Deze vraag heb ik voorgelegd aan de deelnemers van mijn workshop.
In wezen is onderwijs vrij simpel. Stel duidelijke doelen, zorg voor goede instructie, zorg voor goed leermateriaal met genoeg variatie en geef leerlingen voldoende aandacht en feedback op hun leerproces. Daarvoor maak ik in mijn lessen gebruik van papieren leerboeken. Daarnaast gebruik ik een professioneel leermanagementsysteem. Over deze twee leermiddelen ging mijn workshop.
Papieren leerboeken
In het onderwijs dreigt vakkennis verdrongen te worden door competenties, generieke vaardigheden en 21st century skills. In mijn workshop heb ik daarom een warm pleidooi gehouden voor vakkennis in papieren leerboeken. Studeren uit een vakkundig vervaardigd leerboek heeft grote voordelen. Een goed leerboek geeft een breed overzicht van de vakkennis, bevat verklarende teksten en beeldmateriaal. En in een goed leerboek mogen veel vragen om te oefenen niet ontbreken. Volgens onderwijskundigen is studeren vanaf papier leerzamer dan lezen vanaf een beeldscherm (Rubens, 2022).
Speciaal voor de Onderwijsdag is onderzoek uitgevoerd naar de kwaliteit van leerboeken voor biologisch medisch analisten. Uit dit onderzoek blijkt dat het beroepenveld groot belang hecht aan vakkennis voor analisten, maar dat eindtermen vaag zijn geformuleerd. De conclusie van dit onderzoek is dat de leerboeken relevante vakkennis aanreiken voor de opleiding tot biologisch medisch analisten en dat de eindtermen nauwkeuriger moeten worden geformuleerd.
Leermanagementsysteem
Het tweede deel van mijn workshop ging over het gebruik van het leermanagementsysteem (LMS) tijdens de pandemie. In maart 2020 heeft elke leraar kennis verkregen van Teams, Zoom, Meet, of een ander systeem om lessen te streamen. Zo was afstandsonderwijs mogelijk tijdens lockdowns in de pandemie.
Ik gebuik voor afstandsonderwijs Collaborate, een tool geïntegreerd in het LMS Blackboard.
Met een LMS is méér mogelijk dan alleen synchroon afstandsonderwijs (noodonderwijs). In mijn workshop heb ik de verschillende online lesvormen met hun kenmerken gedemonstreerd. De combinatie van verschillende online, synchrone en asynchrone lesvormen met fysieke, face-to-face lessen wordt blended learning genoemd.
Online lesvormen hebben als voordeel dat besmettingsrisco’s tijdens een pandemie kleiner zijn. In de hybride klas volgt één helft van de klas de les via internet, de andere helft zit op anderhalvemeter afstand van elkaar in de klas.
Maar nog belangrijker, online lesvormen hebben ook didactische voordelen. Vooral de asynchrone lesvormen hebben voordelen ten opzichte van synchrone lessen. Opgenomen online hoorcolleges en online opdrachten en oefentoetsen maken het onderwijs flexibel en er kan gemakkelijker worden gedifferentieerd in tijd: leren waar je maar wilt, leren in eigen tijd en leren in eigen tempo (Van Hove, 2021). Zo is meer maatwerk mogelijk.
Formatief handelen
In een goed ontworpen LMS zijn uitdagende en activerende opdrachten gearrangeerd, waarbij gebruik wordt gemaakt van alle voordelen van internet, zoals interactie, multimedia en actualiteit. De beste leerstrategieën, spaced practice en retrieval practice, worden versterkt door opdrachten waarin formatieve toetsen zijn verwerkt.
Leerprocessen kunnen eenvoudig worden gevolgd met automatisch gegenereerde studiedata in het LMS, zoals het op tijd inleveren van opdrachten en resultaten van formatieve en summatieve toetsen. Leerlingen krijgen meer feedback op het leerproces en leraren kunnen meer persoonlijke aandacht geven. Zo ondersteunt het LMS het belangrijkste doel van formatief handelen; alle leeractiviteiten in kaart brengen, interpreteren en gebruiken om tot betere leerprestaties te komen.
Als ontwerpmodel gebruik ik de blended learning wave. Een praktisch en gemakkelijk model waarmee fysieke leeractiviteiten worden gecombineerd met online leeractiveiten.
Uit de evaluatie van het corona-onderwijs blijkt dat leerlingen ontevreden zijn over het zogenaamde hybride onderwijs (‘hybride klas’). Leerlingen ervaren een te grote ‘transactional distance‘, dat wil zeggen een grotere psychologische en communicatieve afstand in de fysieke les die wordt gestreamd. Deze online lesvorm wordt alleen gebruikt in noodgevallen, bijvoorbeeld tijdens een lockdown. Maar over de afwisseling van fysieke lessen met online lessen zijn leerlingen zeer tevreden. Vooral de asynchrone online leeractiviteiten scoren goed (Van Hove, 2021).
Onderwijstijd
Van het enthousisme dat mijn leerlingen tonen voor blended learning was weinig te bespeuren bij de deelnemers van mijn workshop. De leraren blijken nauwelijks gebruik te maken van verschillende online lesvormen, laat staan van de blended learning wave. Er bestaan ook nogal wat misverstanden over de definitie van online onderwijs. Sommige deelnemers aan de workshop gaven aan dat zij op hun school verplicht zijn om een bepaald percentage fysieke lessen te streamen via internet. Net als leerlingen hebben leraren hier veel weerstand tegen. Streamen van fysieke lessen is noodonderwijs en bepaald geen didactiek van de toekomst!
Veel leraren doceren in 2022 nog steeds letterlijk en figuurlijk volgens het boekje. Als belangrijkste oorzaken gaven de deelnemers aan het ontbreken van een professioneel leermanagementsysteem op school én het ontbreken van voldoende tijd voor het goed ontwerpen van blended onderwijs. Ze ervaren de 1000 urennorm als knellend.
Al in 2008 constateerde de Commissie Onderwijstijd dat onderwijstijd niet meer te definiëren is in termen van het aantal uren dat de leraar voor de klas staat.
'Innovatief onderwijs bestaat uit een door leraren ontworpen arrangement van activiteiten, waarvan luisteren naar een leraar in de klas er één is en waarvoor gelijktijdige aanwezigheid van leraar en leerling in één ruimte lang niet altijd nodig en mogelijk is' . Commissie Onderwijstijd, 2008
Gelukkig bevatten papieren leerboeken voldoende vakkennis voor biologisch medisch analisten. En leerlingen leren daar beter uit dan vanaf een beeldscherm. Maar in combinatie met online, asynchrone lesvormen binnen een LMS kan het traditionele onderwijs met papieren leerboeken beter. Met blended learning is onderwijs veiliger (minder besmettingsrisico), flexibeler en met blended learning kan meer maatwerk worden geboden. Hier waren de deelnemers aan mijn workshop het over eens.
Onderwijs kan ook efficiënter, want in asynchrone online lesvormen speelt klasgrootte een minder beperkende rol. Maar het blijft wachten op de didactiek van de toekomst zo lang de randvoorwaarden niet op orde zijn.
- Randvoorwaarde 1:
Elke leraar dient te beschikken over een professioneel leermanagement systeem. - Randvoorwaarde 2:
Niet alleen traditionele fysieke lessen, maar ook asynchrone online lesvormen tellen mee in de urennorm van de onderwijstijd.